លក្ខណៈអ្វីខ្លះដែលអនុគ្រោះដល់អភិវឌ្ឍន៍កសិកម្មយើង?
○ លក្ខណៈអនុគ្រោះមាន អាកាសធាតុក្តៅហើយសើម ទំនាបធំ ខ្ពង់រាបសំបូរដីក្រហម និង សំបូរផ្លូវទឹក។

តើយើងអាចអភិវឌ្ឍន៍វិស័យទេសចរណ៍បានដែររឺទេ?
○ យើងអាចអភិវឌ្ឍន៍វិស័យទេសចរណ៍បានដោយរៀបចំអោយមានសន្តិសុខ និង បរិស្ថានបានល្អ។​

តើអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបាននឹងកំពុងអភិវឌ្ឍន៍គំនិតដូចម្តេចខ្លះ?
○ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបាននឹងកំពុងអភិវឌ្ឍន៍គំនិត ដូចជា៖
• កំពុងអភិវឌ្ឃន៍គំនិតក្នុងការបង្កើតមនុស្ស ដោយប្រើឩបករណ៍។
• កំពុងអភិវឌ្ឃន៍មធ្យោបាយខាងវិទ្យាសាស្ត្រ បច្ចេកទេស។ តែទោះជាយ៉ាងណា មនុស្សសិប្បនិម្មិត មិនស្មើនឹងភាពអសា្ចរ្យ ភាពសាំញុំារបស់មនុស្សដែលមានការអភិវឌ្ឃន៍ តាំងពីនៅក្នុងផ្ទៃម្តាយមកម៉្លេះទេ។

តើលក្ខណៈអ្វីខ្លះដែលអនុគ្រោះដល់ការអភិវឌ្ឍន៍កសិកម្មយើង?
○ លក្ខណៈអនុគ្រោះមាន អាកាសធាតុក្តៅ ហើយសើម ទំនាបធំ ខ្ពង់រាបសំបូរដីក្រហម និង សំបូរផ្លូវទឹក។

តើអ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបាននឹងកំពុងអភិវឌ្ឍន៍គំនិតដូចម្តេចខ្លះ?
○ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបាននឹងកំពុងអភិវឌ្ឍន៍គំនិត ដូចជា៖
• កំពុងអភិវឌ្ឃន៍គំនិតក្នុងការបង្កើតមនុស្ស ដោយប្រើឩបករណ៍។
• មធ្យោបាយខាងវិទ្យាសាស្ត្របច្ចេកទេស តែទោះជាយ៉ាងណាមនុស្ស សិប្បនិម្មិតមិនស្មើនឹងភាពអសា្ចរ្យ ភាពសាំញុំារបស់មនុស្សដែលមានការអភិវឌ្ឃន៍ តាំងពីនៅក្នុងផ្ទៃម្តាយមកម៉្លេះ។

ការធ្វើឲ្យមានការអភិវឌ្ឍន៍គំហុកក្នុងវិស័យកសិកម្មបណ្តាលឲ្យមានផលវិបាកដូចម្តេចខ្លះ?
○ ការធ្វើឲ្យមានការអភិវឌ្ឍន៍គំហុកក្នុងវិស័យកសិកម្ម បណ្តាលឲ្យមានផលវិបាក​៖
• ផលិតផលថុយចុះ
• ផលិតផល មិនអាចផ្គត់ផ្គង់តម្រូវការទីផ្សាររបស់មនុស្ស
• រដ្ឋាភិបាល មានតម្រូវការថវិកាច្រើន ដើម្បីទិញស្បៀងអាហារ

ក្នុងការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសកម្ពជា គេតែងតែយល់ឃើញខុសៗគ្នា។ អ្នកខ្លះយល់ថា “ការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសជាតិពឹងផ្អែកលើវិស័យកសិកម្ម” ឯអ្នកខ្លះទៀតយល់ថា “ការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសជាតិពឹងផ្អែកលើវិស័យទេសចរណ៍" តើមតិទាំងពីរខាងលើនេះ មួយណាសមហេតុផលជាងមួយណា? ចូរពិភាក្សា។

✽✽🔆✽✽ សេចក្តីអធិប្បាយ​ ✽✽🔆✽✽

ប្រទេសខ្មែរកាលពីសម័យដើម បុព្វបុរសខ្មែរធ្វើការកសាងតាមបែបបុរាណ គឺ ប្រកាន់យកសិកម្មធ្វើជាគ្រឹះក្នុងកិច្ចអភិវឌ្ឍន៍។ គេប្រទះឃើញនូវកេរមតកជាច្រើន ក្នុងនោះរួមមាន ប្រព័ន្ធប្រលាយទឹក វាលស្រែធំល្វឹងល្វើយ គេហដ្ឋានតូចធំ ខ្លះប្រកស្លឹក ខ្លះប្រកក្បឿង រហូតដល់សំណ​ង់ប្រាសាទឥដ្ឋ ប្រាសាទថ្ម រាប់សិបដល់បច្ឆាជនរបស់ខ្លួន។ ដោយសារមានការរីកចំរើនជាបន្តបន្ទាប់ អ្នកខ្លះយល់ថា ការ​អភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសពួកគេមានការយល់ឃើញខុសៗពីគ្នា។

អ្នកខ្លះយល់ថា៖ “ការអភិវឌ្ឍប្រទេសជាតិ ពឹងផ្អែកលើវិស័យកសិកម្ម“។ ឯខ្លះទៀតយល់ថា៖ “ការអភិវឌ្ឍប្រទេសជាតិ ពឹងផ្អែកលើវិស័យទេសចរណ៍“
តើមតិពីរខាងលើនេះ មួយណាសមហេតុផលជាងមួយណា?

ក្នុងបំណងជួយសំរួលដល់ការដោះស្រាយ ចំពោះបញ្ហាខាងលើ ជាបឋមគួរគប្បីយល់ន័យរបស់ពាក្យមួយចំនួនសិន។ អភិវឌ្ឍន៍ គឺធ្វើឲ្យមានការប្រែប្រួល រីកចំរើនកាន់តែខ្លាំង។ កសិកម្ម​ គឺជាមុខរបរធ្វើស្រែចំការ។ រឺឯ ទេសចរណ៍ គឺជាការសំដៅទៅលើការងារដើរលេងកំសាន្ដទាំងក្នុង និង ក្រៅប្រទេស​។ ទស្សនៈរបស់ប្រធានខាងលើនេះចង់បញ្ជាក់ន័យថា ក្នុងការអភិរឌ្ឍន៍ប្រទេសឲ្យមានការរីកចំរើន ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវពឹងផ្អែកទៅលើរបរធ្វើស្រែចំការ ហើយមួយផ្នែកទៀត គឺ ពឹងផ្អែកទៅលើប្រាក់ចំណូល បានមកពីវិស័យបំរើសេវាកម្មនៃការដើរលេងកំសាន្ដរបស់ភ្ញៀវ​ទេសចរណ៍។ អាស្រ័យដោយមានការយល់បែបនេះ គម្បីលើកយកមតិម្ខាងមួយ មកពិចារណាដូចខាងក្រោម៖

មតិទី ១​៖ យល់ថា ការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសជាតិ​ គឺ ត្រូវពឹងផ្អែកទៅលើវិស័យកសិកម្ម។ គេយល់ឃើញបែបនេះ ព្រោះគេសំអាងលើហេតុផលមួយចំនួនមានដូចជា​អាទិ៍ តាំងពីកើតទឹកដី​ រហូតទល់ពេលបច្ចុប្បន្ន ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរប្រមាណជាជាងប៉ែតសិបប្រាំភាគរយ ប្រកបរបរធ្វើស្រែចំការច្បារដំណាំ ចិញ្ចឹមជីវិតតកូនចៅជាដរាបរៀងមក។ ពួកគាត់ មានសមត្ថភាពពេញលេញក្នុងការធ្វើកិច្ចការបែបនេះ។ យោងទៅលើកត្ដាសណ្ឋានដី និង អាកាសធាតុ កសិករគ្រប់តំបន់អាចបង្កបង្កើនផល យោងទៅតាមសណ្ឋានដី និង អាកាសធាតុ កសិករគ្រប់តំបន់អាចបង្កបង្កើនផលបានតាមប្រាថ្នា ទោះបីជួបនឹងឧបសគ្គខ្លះៗក៏ដោយ។ បើនិយាយសំដៅទៅលើវិស័យធនធានទឹកវិញ ទឹកដីនៃប្រទេសកម្ពុជា មានលក្ខណៈសម្បត្តិគ្រប់គ្រាន់ និង សំបូរបែប ដូចជា បឹងបួរ អូស្ទឹង ទន្លេតូចធំ ជាពិសេស ទន្លេមេគង្គ ជាប្រភពទឹកដ៏សំខាន់នាំទឹកមក ស្រោចស្រពគ្រប់ទិសទី និង ពេញដោយជីជាតិសំរាប់បំរើការលើរបរស្រែចំការច្បារដំណាំគ្រប់ប្រភេទ។ ចំណុចសំខាន់ទាំងនេះ ជំរុញអោយខឿនសេដ្ឋកិចូរបស់កម្ពុជាអាចរកប្រាក់ចំណូលយ៉ាងច្រើន បំរើអោយកិច្ចការកសាងប្រទេសឲ្យររីកចំរើន។ ជាក់ស្តែងជីវភាពរបស់ប្រជាកសិករខ្មែរក្នុងសម័យអង្គរ សម័យសង្គមរាស្រ្ដនិយម សម័យបច្ចុប្បន្ន សំរាប់អ្នកមានជីវភាពរស់នៅបានសមរម្យ ក្រោយពីគេប្រកាន់ខ្ជាប់នូវរបរកសិកម្ម (ធ្វើស្រែចំការ ច្បារដំណាំ ចិញ្ចឹមសត្វ)។ សំរាប់ស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ រឿងព្រះអាទិត្យថ្មីរះលើផែនដីចាស់ របស់លោកសួន សុរិន្ធ វិញ បើមើលពីវគ្គទីដប់ ប្រាំពីរ ដល់ ទីដប់ប្រាំបួន ឃើញថា ជីវភាពរបស់ សួន សម មានការប្រែផ្លាស់មុខមាត់ ពីរកបាយហូបមិនបានឈានទៅមានជីវភាពធូរធារ រហូតសំរាកនៅសណ្ឋាគារ នៅក្រុងភ្នំពេញ ដើម្បីចូលរួមស្តាប់សមាជជាតិ នៅវាលព្រះមេរុ៍ ថែមទៀតផង។ នេះក៏ព្រោះតែ សួន សម ងាកមករករបរកសិកម្មវិញ ហើយអនុវត្តសមមាគ៌ា ដឹកនាំរបស់ព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ ព្រះបិតាឯករាជ្យជាតិ ពិសេស ផែនការប្រាំឆ្នាំ គឺ នយោបាយភាពទឹក។ មិនត្រឹមតែ សួន សម នោះទេ សូម្បីប្រជាកសិករនៅក្នុងភូមិឃុំជាមួយ សម ក៏មានកិរិតជីវភាពមិនចាញ់គេឡើយ។

ចំនែកមតិនៃក្រុមទីពីរ៖ យល់ឃើញថា ការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសជាតិ ពឹងផ្អែកលើវិស័យទេសចរណ៍ដោយមានការសំអាងលើហេតុផលមួយចំនួនដែរ ដូចជា ពលរដ្ឋកម្ពុជា ត្រូវបានរស់នៅលើទឹកដីមួយដែលសំបូរដោយសម្បត្តិធម្មជាតិដ៏ច្រើន និង សំបូរបែប ព្រៃឈើបៃតងស្រស់គ្រប់ប្រភេទ (ឈើហូបផ្លែឈើ ឱសថ ឈើសំណង់ ឈើលំអរ...) សព្វគ្រប់ប្រភេទគួរឲ្យចចង់គយគន់ (សព្វស្រុក សត្វព្រៃចតុបាត ទ្វេបាត មច្ឆាជាតិ...) អូរស្ទឹង បឹងបួរ ទន្លេតូច ទន្លេធំ... អមដោយធម្មជាតិស្រស់ត្រកាល។ បណ្ដាសម្បត្តិវប្បធម៌ ប្រពៃណីទំនៀមទំលាប់ ការស្លៀកពាក់បែបបទពេលប្រាស្រ័យទាក់ទងគ្នាក្នុងជីវភាពរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ នៅថ្ងៃធម្មតា ថ្ងៃបុណ្យទាន ចំរៀង របាំ ឧបករណ៍ភ្លេង តន្ត្រីដ៏សំបូរបែប ចង់ស្តាប់ ចង់ទស្សនា។

អ្វីៗជាច្រើនទៀត ដែលខ្មែរមានស្រាប់ពុំពិបាកចំណាយថវិកាទៅទិញ គ្រាន់តែប្រើកំលាំងកាយ កំលាំងប្រាជ្ញាកែច្នៃ គឺ អាចរកប្រាក់ចំណូលជូនគ្រួសារ ក៏ដូចជាប្រទេសបានយ៉ាងងាយ។ ប្រសិនបើ ជួបគ្រោះធម្មជាតិរាំងស្ងួត ខ្លួនៗក៏អាចរកថវិកាមកចិញ្ចឹមជីវិតបានតាមរយៈវិស័យទេសចរណ៍បានដែរ។ ជាក់ស្ដែងក្នុងសង្គមពិតជីវភាពប្រជាពលរដ្ឋ រស់តាមតំបន់ដែលមានទេសចរណ៍ឆ្លងកាត់ កំសាន្ត មានសភាពធូរស្រាលបានទទួលទាំងថវិកា និង​ ចំណេះ​ដឹង។ សំរាប់ស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍វិញ គឺ អត្ថបទសេវាកម្មទេសចរណ៍នេះតែម្តង ឧទាហរណ៍ “សិប្បករផលិតវត្ថុអនុស្សាវរីយ៏ទទួលកំរៃបានមិនតិចទេ... សេវាកម្មល្អ ភ្ញៀវពេញចិត្ត ផលកំរៃនឹងកើនឡើង...”។

តាមការបំភ្លឺ វែកញែកដោយត្រួសៗកន្លងមកឃើញថា មតិទាំងពីរសុទ្ធតែមានភស្តតាងរៀងៗខ្លួន គួរយកជាការបាន ប៉ុន្តែការពិត មតិទាំងពីរខាងលើ ត្រូវរួមផ្សំដែលពុំអាចខ្វះ​មួយណាបាន ទើបសំរេចទិសដៅអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសទៅកើត ហើយបើមានតែពីរវិស័យនេះ ដោយពុំមានវិស័យពាណិជ្ជកម្ម អប់រំ ទូរគមនាគមន៍ ឧស្សាហកម្ម ក៏ពុំអាចសំរេចទិសដៅមួយរយភាគរយបានដែរ ពោលគឺទាមទារនូវកំលាំងចូលរួមលើគ្រប់វិស័យតែម្តង។

ជាយោបល់បញ្ចប់ឃើញថា មតិប្រធានពុំខុសទេ តែពុំទាន់មានតំលៃពេលលេញនៅឡើយ គឺ ទាមទារនូវការពង្រឹងកំលាំងស៊ីសង្វាក់គ្នារវាងវិស័យសំខាន់ៗជាច្រើនទៀត ដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍ទឹកដីកម្ពុជាអោយបានឈរឡើងដល់ត្រើយសុភមង្គល។ ក្នុងនាមយើងជាសិស្សានុសិស្ស គប្បីខិតខំរៀនសូត្រ អប់រំខ្លួនឱ្យក្លាយជាកូនល្អ សិស្សល្អ ពលរដ្ឋល្អ ឈានទៅជាធនធាមនុស្ស ដែលជាកំលាំងចលករដ៏សំខាន់ ក្នុងការជួយជំរុញនូវរាល់កិច្ចការបំរើអោយទស្សនៈកសាង និង ការពារមាតុភូមិរបស់ខ្លួន ទើបប្រពៃ។

មានមតិមួយបានពោលឡើងថា “ការតស៊ូជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃការអភិវឌ្ឍន៍” តើអ្នកយល់យ៉ាងណា? ចូរពន្យល់។
○ សេចក្តីអត្ថាធិប្បាយ៖ វណ្ណកម្មនៃស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ទំនើបបែបតថនិយម រិះគន់ជឿនលឿន វាគឺជាបណ្ដុំនៃពុទ្ធិថ្មី ដែលកើតឡើងដោយអត្ថន័យដ៏ជ្រាលជ្រៅ។ ចំណែកអត្ថបទអក្សរសិល្ប៍ រឿងភូមិតិរច្ឆានរបស់អ្នកនិពន្ធ ឌឹក គៀម និង ឌឿក អំ លោកបានចូលជ្រៅទៅក្នុងតថភាពនៃសង្គម ដែលកើតឡើងដោយការតស៊ូ។ អាស្រ័យហេតុនេះហើយ ទើបមានមតិមួយបានលើកឡើងថា ការតស៊ូជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃការអភិវឌ្ឍន៍។

តើមតិខាងលើនេះមានខ្លឹមសារ និង អត្ថន័យយ៉ាងដូចម្តេច?

ដើម្បីបានជាស្ពាន ឈានដល់ការបកស្រាយចំណោទបញ្ហាខាងលើ អោយមានលក្ខណៈកាន់តែបានពិស្តារ ប្រកបដោយខ្លឹមសារកាន់តែស៊ីជំរៅមួយកម្រិតទ្វេរឡើងទៀត គេចាំបាច់ត្រូវយល់ជាមុនសិននូវន័យនៃពាក្យ អភិវឌ្ឍន៍។ ពាក្យ អភិវឌ្ឍ មានន័យថា ភាពលូតលាស់ រីកចំរើនជឿនលឿនទៅមុខ។ ដូចនេះ ប្រធានខាងលើមានន័យថា ការតស៊ូគឺជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃការអភិវឌ្ឍន៍។ តាមការសិក្សាទ្រឹស្តីអក្សរសិល្ប៍ លោក កេង វណ្ណសាក់ បានអោយនិយមន័យអក្សរសិល្ប៍ គឺជា​វិទ្យាសាស្ត្រស្យ​ង់ ដែលបានលើកយកបញ្ហានៅក្នុងសង្គមមកចោទ និង ដោះស្រាយត្រង់នេះ វាមានន័យថា នៅក្នុងសង្គមពោរពេញទៅដោយបញ្ហាចំរូងចំរាស់ ស្មុគស្មាញរាប់ម៉ឺនសែនជំពូក។ មនុស្សខ្លះ ប្រកបទៅដោយឧត្តមគតិជាតិនិយម​ និង ហ៊ានចេញមុខចំពោះសត្រូវ ដើម្បីឯករាជ្យភាព ឥស្សរភាពនៃពូជសាសន៍ ព្រមទាំងការអភិវឌ្ឍន៍សង្គមទាំងមូល។

យ៉ាងណាមិញ បើយើងពិនិត្យមើលប្រវត្តិសាស្ត្រនាសម័យនគរភ្នំ បានបង្ហាញអោយយើងឃើញថា ប្រទេសជាតិស្ថិតនៅក្រោមការឈ្លានពាន គំរាមកំហែងពីសត្រូវ ដែលជាហេតុធ្វើអោយព្រះនាង លីវ យី យកការតស៊ូជាផលប្រយោជន៍ជាតិធ្វើជាមូលដ្ឋាន ដោយព្រះនាងបានដឹកនាំកងទ័ពចេញប្រយុទ្ធជាមួយសត្រូវ ការពារទឹកដី រំដោះប្រទេសជាតិ និង ធ្វើយ៉ាងណាអោយពូជសាសន៍របស់ខ្មែរបាននៅគង់វង្ស។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ បើយើងពិនិត្យទៅក្នុងអត្ថបទ ប្រវត្តិសាស្ត្រនាសម័យ ចេនឡា បានបង្ហាញអោយយើងឃើញថា ព្រះនា ងជ័យរាជទេវី ជាវីរក្សត្រីដែលមានគំនិតជាតិនិយម បានដឹកនាំប្រទេសជាតិអោយឈានទៅរកការរីកចំរើន ដោយព្រះនាងបានកសាងទីក្រុងសម្ភពបុរៈ ព្រមទាំងកសាងប្រាសាទទុកអោយកូនចៅជំនាន់ក្រោយ បានទាញយកប្រយោជន៍តាមរយ:វិស័យទេសចរណ៍ ដែលបានផ្តល់ទុនថវិការចំណូលអោយជាតិមាតុភូមិ។

ក្នុងករណីមួយទៀត បើយើងពិនិត្យក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនាសម័យអង្គរ ​ក្នុងព្រឹត្តិការណ៍ឆ្នាំ ១១៧៧ ប្រទេសជាតិបានធ្លាក់នៅក្រោមការត្រួត
ត្រារបស់ពួកចម្ប៉ា ដែលជាហេតុធ្វើអោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័ន ទី ៧ សំរេចចិត្តយកការតស៊ូជាមូលដ្ឋាន ដោយយាងចូលព្រៃបង្កើតចលនាតស៊ូបណ្តេញចម្បា៉ឈ្លានពាន ចេញពីទឹកដីបានជោគជ័យនៅឆ្នាំ ១១៨១ ដោយដឹកនាំប្រទេស ឈានទៅរកការរីកចំរើនលើគ្រប់វិស័យ ដូចជា ផ្នែកស្ថាបត្យកម្ម សំណង់ប្រាសាទ ត្រូវបានស្ថាបនាឡើងជាភស្តុតាងមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ។ ចំពោះវិស័យសុខាភិបាល សង្គមកិច្ច
ព្រះអង្គបានបង្កើតមន្ទីពេទ្យចំនួន ១០២ សាលាសំណាក ចំនួន ១២១ រាយពាសពេញផ្ទៃប្រទេស សំរាប់បំរើអោយផលប្រយោជន៍រាស្រ្តទូទៅ សំរាប់ចូលទៅស្នាក់អាស្រ័យ និង ពិនិត្យព្យាបាលជំងឺ តាមលទ្ធភាព។ ចំពោះក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័ន ទី ៧ មានសង្គ្រាមសាសនា បានកើតឡើងរវាងពុទ្ធសាសនា និង ព្រហ្មណ៍សាសនា ដែលបានជាសង្គ្រាមបង្ហូរឈាមរវាងគ្នានឹងគ្នាអស់រយៈពេលជាច្រើនថ្ងៃ ដោយគ្មានក្សត្រអង្គណាមួយអាចដោះស្រាយបានឡើយ ខណៈនោះព្រះនាង ឥន្ទ្រ ទេវី បានយកការតស៊ូដោយសន្តិវិធី ធ្វើជាមូលដ្ឋានតាមរយៈការអប់រំស្វាមី និង នាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រីអោយមានជំនឿលើពុទ្ធសាសនាឡើងវិញ ពេលនោះសង្គមមានសុខសន្តិភាព ហើយព្រះនាងបានចូលរួមចំណែកកសាងមជ្ឈមណ្ឌលមួយឡើង ដោយប្រមូលយកក្មេងកំព្រាទៅចិញ្ចឹមបីបាច់ថែរក្សាទំនុកបំរុង ត្រង់ចំនុចនេះ វាគឺជាសក្ខីភាពមួយដែលឈរលើមូលដ្ឋានគ្រឹះ ស្តែងឃើញថាការតស៊ូដែលឈរលើមូលដ្ឋានគ្រឹះ វាពិតជាធ្វើអោយសង្គមមានការរីកចំរើន ប្រកបដោយស្ថិរភាព។

ម្យ៉ាងទៀត បើយើងពិនិត្យក្នុងសង្គមខ្មែរចុងស.វ ទី ១៩ ដើម ស.វ ទី ២០ ប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់ពួកអាណានិគមនិយមបារាំង ដែលជាហេតុធ្វើអោយព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ កាន់យកគោលការណ៍ ការតស៊ូជាមូលដ្ឋានដោយយាងចូលព្រៃបង្កើតការតស៊ូ បណ្តេញពួកអាណានិគមបារាំងឈ្លានពាន ដោយអនុវត្តន៍នយោបាយពីរ គឺ នយោបាយក្នុងប្រទេស បង្កើតកងជីវពលនារីក្លាហានមានចំនួន ៨ ម៉ឺននាក់ ដើម្បីត្រៀមប្រយុទ្ធជាមួយនឹងពួកអាណានិគមបារាំង ឯនយោបាយក្រៅប្រទេស ទ្រង់បានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយប្រទេសថៃ កាណាដា ជប៉ុន និង សហរដ្ឋអាមេរិក ដែលជាហេតុធ្វើអោយបារាំងយល់ព្រមប្រគល់ឯករាជ្យពេញលេញ យកអោយខ្មែរ នៅថ្ងៃ ០៩ ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩៥៣ ដោយព្រះអង្គដឹកនាំប្រទេសជាតិឈានទៅរកការរីកចំរើនលើគ្រប់វិស័យ ដូចជា វិស័យសុខាភិបាល សិក្សាធិការជាតិ ទ្រង់បានកសាងមន្ទីពេទ្យ សាលារៀនចាប់ពីទីក្រុងដល់ទីជនបទ សំរាប់បំរើអោយផលប្រយោជន៍ប្រជារាស្ត្រ វិស័យគមនាគមន៍មានការកសាងផ្លូវជាតិលេខ ៤ ភ្នំពេញទៅកំពង់សោម ជាជំនួយរបស់ប្រទេសជប៉ុន។

សរុបសេចក្តីអោយខ្លីមកវិញ យើងឃើញថា មនុស្សដែលមានការតស៊ូជាមូលដ្ឋាន នៅពេលអនាគតអ្នកនោះនឹងមានការអភិវឌ្ឍន៍ពីអ្វីមួយទៅជាឋានៈ ឬ ចំណេះដឹងខ្ពស់ជាងនេះ និង មានកិត្តិយសឧត្តុង្គឧត្តម មានញាតិរាប់រកច្រើន។

ក្រោយពីបានធ្វើការបកស្រាយបញ្ហារបស់ប្រធានខាងលើប្រកបទៅដោយអំណៈអំណាង​បញ្ជាក់ល្មមសមរម្យរួចមក យើងអាចធ្វើសេចក្តីសន្និដ្ឋានមួយបានយ៉ាងខ្លីថា មតិរបស់ប្រធានពិតជាមានលក្ខណៈត្រឹមត្រូវប្រកបទៅដោយតំលៃ។ ដូចនេះ ក្នុងនាមខ្ញុំជាពលរដ្ឋមួយរូប ខ្ញុំនឹងខិតខំតស៊ូរៀនសូត្រ ស្រាវជ្រាវអោយអស់ពីសមត្ថភាព ដើម្បីជាគ្រឹះដើម្បីឈានទៅអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេស និង សង្គមជាតិអោយមានការរីកចំរើន។

មានមតិមួយយល់ថា “ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ធ្វើឲ្យប្រទេសជាតិមានវឌ្ឍនភាព"។ ឯមតិមួយទៀតយល់ថា “ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារធ្វើឲ្យប្រទេសជាតិមានឱនភាព“។ តើយល់ស្របដែរឬទេ? ចូរពន្យល់ដោយលើជាភស្ដុតាងជាក់ស្ដែងពីប្រទេសកម្ពុជា។
○ ស្ថានភាពនៃប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃនេះ ឋិតនៅលើលក្ខណៈលូតលាស់ផង​ និង​ ជួបនូវភាពច្របូកច្របល់។ នេះមកពីប្រទេសយើង បានផ្តោចការគាំទ្រលើកស្ទួយរបស់សំខាន់ៗ ដោយប្រគល់កិច្ចការនានាដំណើរការដោយឯកជន។ ហេតុនេះ ទើបមតិមួយយល់ថា ”ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី អាចធ្វើឲ្យប្រទេសមានវឌ្ឍនភាព”។ ឯមតិមួយទៀតយល់ថា ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ ធ្វើឲ្យប្រទេសជាតិមានឱនភាព។

តើបណ្ដាមតិខាងលើនេះ មតិមូយណាសមហេតុផលជាង?

ពាក្យ ”ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី​” មានន័យថាការបើកទូលាយឲ្យមានការរកស៊ី ផលិតដោយឯកជន តាមចិត្តចង់ធ្វើ។ រឺឯពាក្យ ”វិឌ្ឍនភាព” គឺភាពរីកចំរើនរុងរឿង។ ចំនែកឯពាក្យ “ឱនភាព” គឺសំដៅទៅលើភាពអន់ខ្សោយ ដុនដោប ភាពក្រីក្រ តោកយ៉ាកនោះឯង។ តាមន័យរបស់ពាក្យខាងលើនេះ គឺ មតិទី ២ គេនិយាយពីការដែលរដ្ឋយើង ខិតខំ​អនុវត្ដនយោបាយ​ផ្ដល់សេរីភាពក្នុងការប្រកបរបរសំខាន់ដោយសេរី នាំឲ្យជាតិមហន្ដរាយ ទន់ខ្សោយជាលំដាប់​។

ទាក់ទងនឹងការយល់របស់មតិទី ១ គឺថា ការដែលរដ្ឋាភិបាលយើងបង្កឱកាស ឲ្យអ្នកមាន​ធនធានក្នុងស្រុកក្ដី ក្រៅស្រុកក្ដីបើកអាជីវកម្ម ដោយសេរីទាំងការផលិត ការលក់ដូរនាំឲ្យប្រទេសកាន់តែសំបូរសប្បាយ​ ពលរដ្ឋមានជីវភាពធូរធារ​ រាល់ទំនិញសព្វសារពើមានឥតខ្វះ ស្រប​តាមតម្រូវការពលរដ្ឋ។ ជាការពិតណាស់ ការដែលរដ្ឋាភិបាលយើងបានធ្វើការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ជំនួសសេដ្ឋកិច្ច បានធ្វើឲ្យប្រទេសកម្ពុជាមានការរីកចំរើន​ ឈានឡើងទៅមុខឥតដាច់។ នេះមកពីការអភិវឌ្ឍន៍នេះ បាននាំមកនូវប្រាក់ចំណូ​លដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ឋាប់ពីការបង់ពន្ធ អាជីវករបង់ពន្ធផលិត និង ពន្ធនាំចេញទំនិញទៅលក់នៅលើទីផ្សារជាតិនិង អន្តរជាតិ។ ករណីនេះ រដ្ឋគ្រាន់តែមានទីតាំងជួល គ្រប់គ្រង់ក្នុងការផលិតពិនិត្យគុណភាពទំនិញ អោយបានល្អទៅជាការស្រេច។ អ្វីៗដែលឯកជនបានធ្វើ គឺពិតជាមានការប្រុងប្រយ័ត្ន ពីព្រោះពួកគេខ្លាចបាត់បង់នូវ​អាជីពរបស់ពួកគេ ដែលធ្វើអោយខាតបង់ទុនដែលមានការរីកចំរើនពីទីផ្សារសេរីនេះដែរ គឺនៅត្រង់ថា ការងារនេះ បានជួយសំរាលបន្ទុករបស់រាជរដ្ឋាភិបាល ក្នុងការស្វះស្វែងរកការងារជូនពលរដ្ឋ ដែលពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃ មានចំនួនកាន់តែកើនឡើងឥតឈប់ឈរនោះ។ នៅពេលដែលពលរដ្ឋមានការងារធ្វើក្នុងរោងចក្រ រោងសិប្បកម្ម សេវាកម្ម ការដាំដុះ តាមក្រុមហ៊ុននានា ពួកគេនឹងទទួលបានប្រាក់បៀវត្សរ៍ចិញ្ចឹមខ្លួនគេដោយខ្លួនឯងពុំបង្កភាពអំពល់ដល់រាជរដ្ឋាភិបាល។ ករណីនេះ សង្គម ខ្មែរពុំសូវកើតមានវិបត្តិសង្គមកិច្ច ដូចជា អំពើលួចប្លន់អំពើអនាចាផ្សេងៗ បានមួយកំរិតខ្ពស់។ ម្យ៉ាងវិញទៀតការធ្វើបែបនេះ បានដោះស្រាយទាន់​ពេល​វេលា​ រាល់តម្រូវការក្នុងជីវភាពពលរដ្ឋបានមួយផ្នែកធំ។ ការប្រណាំងប្រជែងនៃសេដ្ឋកិច្ចសេរី បានធ្ចើឲ្យទំនិញសារពើកើនឡើងទាំងបរមាណ និង គុណភាព។ ដូចនេះប្រជាពលរដ្ឋទូទៅអាចទិញទំនិញទាំងនេះ មកប្រើប្រាស់គ្រប់ៗគ្នាក្នុងតំលៃសមស្រប ញុំាងឲ្យការរស់នៅរបស់ពួកគាត់កាន់តែប្រសើរឡើង។ បន្ថែមពីនេះទៀត​ធ្វើឲ្យរដ្ឋ​ចំណេញបាននូវបច្ចេកវិទ្យាទំនើប ពីឯកជនទាំងការរកស៊ី​ ការផលិត ការគ្រប់គ្រង ដើម្បីប្រមូលយកមធ្យោបាយ បទពិសោធន៍ទាំងនោះ មកអភិវឌ្ឍន៍ការងារសាធារណៈឲ្យបានល្អជាងពេលមុន។ ដូចនេះ សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ជាគន្លឹះដ៏សំខាន់ ធ្វើឲ្យប្រទេសកម្ពុជា មានការរីកចំរើនទៅមុខ។ តើនេះជាការពិតទាំងស្រុង រឺ?

បញ្ហាខាងលើនេះ មតិទី ២ យល់ផ្សេងថា ការដែលរដ្ឋអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី បានធ្វើឲ្យប្រទេសេជាតិ ជួបប្រទេះនឹងវិបត្តិសង្គម ខាតបង់អ្វីសព្វបែបយ៉ាង ធ្វើឲ្យជាតិ​បាត់បង់នូវកិត្យានុភាព ឧត្តមភាព ពលរដ្ឋកាន់តែមានការព្រួយបារម្មអំពីអនាគតរបស់ជាតិខ្លួន។ យ៉ាងណាមិញតាមរយៈឥទ្ធិពលនៃសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរីធ្វើឲ្យប្រទេសបាត់បង់ធនធានដ៏មានតំលៃជាច្រើនរបស់ជាតិ គឺរដ្ឋបានតែមួយចំណែកពីការរកស៊ីឈ្នួញ ឯឈ្នួញចំណេញពីលើរដ្ឋធ្វើឲ្យមានបាន​ ឯជាតិបាច់បង់រ៉ែភ្នំធនធានធម្មជាតិ ជាបន្តបន្ទាប់ដែលអនាគតជាតិនឹង សល់តែសំបកប្រទេសេ ជាហេតុនាំឲ្យកើតមានភាពអាប់អោននៃ​ប្រទេសទាំងមូល។ ព្រមជាមួយគ្នានេះដែរ រដ្ឋពុំអាចមានលទ្ធភាព ទប់ស្កាត់នូវតំលៃទំនិញនៅលើទីផ្សារបានឡើយ។ ការលក់ដូរ ឋិតលើការកំណត់របស់អ្នករកស៊ីតូចធំ បើមិនចំណេ​ញ គេមិនលក់។ បញ្ហានេះ បានចោទដល់ពលរដ្ឋជាអ្នកប្រើប្រាស់ផលិតផល​ ពីឯកជននេះឯង។ ប្រាក់កំរៃដែលបានមកពីការងាររបស់ពួកគាត់ បានចូល​ហោប៉ៅឈ្មូញ ធ្វើឲ្យសេដ្ឋកិច្ច និង ជីវភាពពលរដ្ឋជួបនូវបញ្ហាអតិផរណា លុយថោក ទំនិញថ្លៃ។ ករណីនេះ ជាប្រភពធ្វើឲ្យប្រទេសរងនូវវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចនាពេលណាមួយពុំខាន។ ទន្ទឹមនឹងនេះ ការអភិរឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរីរបស់រដ្ឋាភិបាល​ បង្កឡើងនូវអំពើពុករលួយដ៏ធំមួយនៅក្នុងសង្គមជាតិ ដោយសារតែមន្រ្ដីគ្រប់គ្រង់រដ្ឋាឆ្លៀតឱកាស ទាញយកចំណេញពីតួនាទីខ្លួនទៅធ្វើជាអ្នកមាន ទុកឲ្យពលរដ្ឋកាន់តែក្រីក្ររហេមរហាម។ ភស្ដុរតាងចុងក្រោយនោះ គឺនៅត្រង់ថា រដ្ឋត្រូវបាត់បង់ទាំងស្រុងនូវគំនិតម្ចាស់ការ ក្នុងការផលិតរាល់គ្រឿងឧបភោគ បរិភោគដោយខ្លួនឯង បណ្ដានាយទុនបង្កព្យុះភ្លៀងតាមអំពើចិត្ត ប៉ះពាល់ដល់សុខភាពសង្គម។ បើពលរដ្ឋកាន់តែខ្លី កាន់តែគ្រោះថ្នាក់ពុំមានសុខមាលភាពត្រកំុត្រកាលក្នុងសង្គមឡើយ។ បើពលរដ្ឋវេទនា ជាតិទន់ខ្សោយទៅតាមនោះដែរ។

រួមសេចក្តីមក ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរីនាំមកនូវភាពចំរើនលូតលាល់ ពិតប្រាកដមែនសំរាប់ជាតិខ្មែរ ដោយសារតែសកម្មភាពនេះ មានទិសដៅ​ មានផែនការច្បាស់លាស់ រដ្ឋទទួលបានចំណេញយ៉ាងស្រួលពុំចាំបាច់ប្រើប្រាស់គំនិតធ្វើ គឺគ្រាន់តែប្រើប្រាស់ការត្រួតពិនិត្យកំណត់លក្ខខណ្ឌលើវិស័យនេះ ឲ្យត្រូវត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះ។ ឯកាដែលដុនដាបនោះ គឺពុំមែនកើតពីបញ្ហាកែប្រែប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរីនេះទេ​​​​​ គឺមកពីការវាស់ចែកដឹកនាំ​ គ្រប់គ្រងទីផ្សារសេរីនោះឯង។ បើបែបនេះមែន ម្ល៉េះសមប្រទេសនានា​លើពិភពលោកដែលជឿនលឿនពុំមែនសុខចិត្ត ទទួលយកការអភិវឌ្ឃន៏សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ក្នុងប្រទេសរបស់គេឡើយ។

ឆ្លងតាមការពិភាក្សារួមមកហើយយើងអាចវាយតម្លៃបានពីមតិទី១ ជាមតិត្រឹមត្រូវបំផុត ពីព្រោះការអភិវឌ្ឍន៍ទីផ្សារសេរីបាននាំមកនូវការលូតលាស់ ផ្នែកមុខទំនិញ ការប្រែប្រួលនៃជីវភាពរដ្ឋ ពីក្រីក្រមកភាពរុងរឿងនេះ។ ដូចនេះ រាជរដ្ឋាភិបាលគប្បី មុនអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរីកាន់តែខ្លាំងក្លាថែមទៀត ដោយខិតខំពង្រឹងនូវសមត្ថភាព គ្រប់គ្រងដំណើរសេដ្ឋកិច្ចនេះ ឲ្យល្អកុំឲ្យមន្រីក្រោមឱវាទប្រព្រឹត្តេអំពើខុសច្បាប់ នោះប្រទេសខ្មែរពិតជានឹងមានសមធម៌ វឌ្ឍនធម៌ យុត្តិធម៌ ពលរដ្ឋ នឹងនៅក្នុងភាពសំបូរសប្បាយ ធូរធារគ្រប់ៗគ្នា។​

ហេតុអ្វីបានជាកំណើនប្រជាជនខ្លាំងជាងគេក្នុងប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍?
○ បានជាកំណើនប្រជាជនខ្លាំងជាងគេ ក្នុងប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍ ព្រោះ៖
• កត្តាប្រពៃណីគ្រួសារ (ទម្លាប់យកកូនច្រើន)។
• កត្តាសាសនា (មិនពន្យាកំណើត ខ្លាចមានកម្មពៀរ)។
• កម្រិតវប្បធម៌នៅមានកម្រិត (មិនមានផែនការកំណត់ចំនួនសមាជិកក្នុងគ្រួសារ)។
• ខ្វះការយល់ដឹងពីផលវិជ្ជមាន ពីការមានកូនតិច ការផ្សព្វផ្សាយ និង ការទទួលយកបច្ចេកទេស ពន្យាកំណើតនៅមានកម្រិត។

ហេតុអ្វីបានជាប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍មានបញ្ហាចោទអំពីការបរិភោគមិនគ្រប់គ្រាន់?
○ បានជាប្រទេសកំពុងអភិវឌ្ឍន៍ មានបញ្ហាការបរិភោគមិនគ្រប់គ្រាន់ ព្រោះ ប្រទេសនោះមានកំណើនប្រជាជនខ្ពស់ និង ផលិតកម្មមានកំណើនយឺត ការរីកចម្រើននៃសេដ្ឋកិច្ចនៅមានកម្រិត តម្រូវការក្នុងការប្រើប្រាស់មានការកើនឡើង។ ជីវភាពប្រជាជនកាន់តែក្រីក្រ និង មានកូនច្រើន។

តើយន្តការសម្រាប់គ្រប់គ្រងផែនការកសាងសមត្ថភាព និង ការស្រាវជ្រាវ អភិវឌ្ឍន៍ ត្រូវកំណត់អំពីអ្វីខ្លះ?
○ យន្តការសម្រាប់គ្រប់គ្រងផែនការកសាងសមត្ថភាពភាព និង ការស្រាវជ្រាវ អភិវឌ្ឍន៍ ត្រូវកំណត់អំពី៖
• ការបង្កើត និង ការគ្រប់គ្រងមូលនិធិនៃការកសាងសមត្ថភាព និង ការស្រាវជ្រាវ អភិវឌ្ឍន៍។
• កាតព្វកិច្ច ឬ លក្ខខណ្ឌដែលមានចែងក្នុងអាជ្ញាបណ្ណសម្រាប់ប្រតិបត្តិករទូរគមនាគមន៍ ដូចមានចែងក្នុងមាត្រា ១៧ នៃច្បាប់នេះ (ច្បាប់ស្តីពីទូរគមនាគមន៍)។
• លក្ខខណ្ឌសម្រាប់ហប្រតិបត្តិករទូរគមនាគមន៍ ឬ បុគ្គលដទៃទៀត ដែលអាចប្រើប្រាស់មូលនិធិនៃការកសាងសមត្ថភាព និង ការស្រាវជ្រាវ អភិវឌ្ឍន៍។
• នីតិវិធីនៃការប្រើប្រាស់មូលនិធិនៃការកសាងសមត្ថភាព និង ការស្រាវជ្រាវ អភិវឌ្ឍន៍។
• ការគ្រប់គ្រង តាមដាន ត្រួតពិនិត្យ និង វាយតម្លៃការអនុវត្តន៍ផែនការកសាងសមត្ថភាព និង ការស្រាវជ្រាវ អភិវឌ្ឍន៍។
• យន្តការសម្រាប់គ្រប់គ្រងផែនការកសាងសមត្ថភាព និង ការស្រាវជ្រាវ អភិវឌ្ឍន៍ ត្រូវកំណត់ដោយអនុក្រឹត្យ។

តើត្រូវធ្វើដូចម្តេច ដើម្បីកាត់បន្ថយការបំពុលខ្យល់?
○ ដើម្បីកាត់បន្ថយការបំពុលខ្យល់ យើងត្រូវ៖
• ត្រូវមានការភ្ញាក់រឮកខ្ពស់។
• ត្រូវកាត់បន្ថយការប្រើប្រាស់សារធាតុពុលផ្សេងៗ រួមមាន ប្រេងឥន្ធនៈ សាំង យាន្តយន្ត...។
• អប់រំចំណេះដឹងផ្នែកបរិស្ថានក្នុងសហគមន៍។
• ត្រូវចេះបង្កើត រោងចក្រ សហគ្រាស សិប្បកម្មឲ្យឆ្ងាយពីទីក្រុង។
• ចាត់វិធានការណ៍តាមផ្លូវច្បាប់ ចំពោះអ្នកដែលបានប្រព្រឹត្តល្មើស។
• ត្រូវចេះបំប្លែងពីសំរាម ឲ្យទៅជារបស់មានប្រយោជន៍ដូចជា មួក កន្ទេល ផ្លិត កញ្ច្រែង...។

តើការបំពុលខ្យល់មានផលវិបាកយ៉ាងដូចច្តេចខ្លះ?
○ ការបំពុលខ្យល់នាំមកនូវផលវិបាក ដូចជា៖
• បំផ្លាញនូវស្រទាប់អូសូន។
• បំផ្លាញនូវបរិយាកាស អាកាសធាតុ។
• ធ្វើឲ្យខូចសុខភាព ខូចប្រព័ន្ធដកដង្ហើម រួមមាន ជំងឺ សួត ហឺត បំពង់ក ភ្នែក ជាដើម។
• ខូចដល់ប្រព័ន្ធអេកូឡូស៊ីរុក្ខជាតិ។
• ធ្វើឲ្យមានការបំពុលដល់ទឹកប្រើប្រាស់។
• មានភាពអាប់អួ​ មិនសូវល្អ​...។

នៅទីក្រុង ខ្យល់អាកាសត្រូវបានបំពុល ​តើការបំពុលនេះមានប្រភពមកពីណា​?
○ នៅទីក្រុង ខ្យល់អាកាសត្រូវបានបំពុល ហើយការបំពុលនេះ មានប្រភពមកពី៖
• ការបំពុលផ្សែង ឧស្ម័នដែលបញ្ចេញពីយានយន្ត។
• កាកសំណល់ ឧស្ម័ន ដែលបញ្ចេញដោយរោងចក្រសហគ្រាស។
• សារធាតុគីមីផ្សេងៗ ដែលជាឧស្ម័នពុល។
• កាកសំណល់ ដែលបង្ហូរចេញពីលូសម្អុយ មាន សំរាមលូដែលមិនមានគម្រប ជាដើម។
• ធូលី កម្ទេចកម្ទីដី ដែលហុយពីផ្លូវថ្នល់។
• ការបូមលប់នូវបឹងធម្មជាតិ តួយ៉ាង បឹងពោងពាយ បឹងសំយ៉ាប បឹងកក់ បឹងកេងកង...។
• ការប្រើប្រព័ន្ធឧឃោសនស័ព្ទ និង គ្រឿងបំពងសំឡេងផ្សេងៗ ជាដើម​។

តើជីវៈចម្រុះជាអ្វី? ហើយនានាភាពនៃជីវៈចម្រុះមានអ្វីខ្លះ?
○ ជីវៈចម្រុះ ជា នានាភាពនៃជីវិតនៅលើផែនដី។ ជាទូទៅ ជីវៈចម្រុះសម្គាល់ប្រភេទទាំងអស់នៃសត្វ និង រុក្ខជាតិមីក្រូសារពាង្គកាយ និង រូបធាតុសែន ព្រមទាំងស្ថានប្រព័ន្ធផងដែរ។
° នានាភាពនៃជីវៈចម្រុះ មានដូចជា៖
• នានាភាពប្រភេទ
នានាភាពប្រភេទ សំដៅលើប្រភពលើបែបផ្សេងៗទាំងអស់នៅក្នុងតំបន់ណាមួយ។ ប៉ុន្តែគេចាំបាច់ ត្រូវត្រួតពិនិត្យទៅលើទំនាក់ទំនងរវាងប្រភេទនានាដែរ។ ឧទាហរណ៍៖ កោះមួយមានបក្សីពីរប្រភេទ និង ល្មូនមួយប្រភេទ ជាកោះដែលមានជីវៈចម្រុះច្រើនជាង​ កោះដែលមានបក្សីបីប្រភេទ តែពុំមានល្មូន​។
• នានាភាពសែន
នានាភាពសែន សំដៅលើបែបផ្សេងៗនៃសែននៅក្នុងប្រភេទណាមួយ។​ ក្នុងនេះ ក៏រាប់បញ្ចូលផងដែរនូវបណ្តាភាវៈនានានៃប្រភេទតែមួយ ដូចជា ពូជស្រូវច្រើនពាន់ប្រភេទនៅប្រទេសកម្ពុជា។
• នានាភាពស្ថានប្រព័ន្ធ
នានាស្ថាបប្រព័ន្ធ សំដៅលើបែបផ្សេងៗក្នុងចំណោមភាវៈរស់នៅក្នុងសហគមន៍ធម្មជាតិ។ ឧទាហរណ៍៖ សហគមន៍ព្រៃមួយកន្លែងដែលមានដើមឈើ គុម្ពោធ វល្លិ៍ ស្មៅ សត្វល្អិត ដង្កូវ សត្វឆ្អឹងកង ផ្សិត បាក់តេរី និង មីក្រូសារពាង្គកាយដទៃទៀត មាននានាភាពស្ថានប្រព័ន្ធច្រើនជាងវាលស្រែមួយ។ នានាភាពស្ថានប្រព័ន្ធ ក៏សំដៅផងដែរទៅលើបែបផ្សេងៗនៃស្ថានប្រព័ន្ធនៅលើផែនដី។

តើស្ថានប្រព័ន្ធសំខាន់ៗនៅកម្ពុជាមានអ្វីខ្លះ?
○ ស្ថានប្រព័ន្ធសំខាន់ៗនៅកម្ពុជា មាន៖
• ស្ថានប្រព័ន្ធបឹងទន្លេសាប
• ស្ថានប្រព័ន្ធទន្លេមេគង្គ
• ស្ថានប្រព័ន្ធតំបន់ឆ្នេរ
• ស្ថានប្រព័ន្ធព្រៃឈើ

ចូររៀបរាប់ពីផលប៉ះពាល់នៃការបំពុលខ្យល់លើសុខភាពមនុស្ស។
○ ផលប៉ះពាល់​នៃការបំពុលខ្យល់ លើសុខភាពមនុស្ស មានដូចជា៖
• ភាគល្អិត ជា បញ្ហាមួយនៅក្រុងភ្នំពេញ ដោយផ្លូវមួយចំនួនពុំក្រាលកៅស៊ូ និង មាន​ការដ្ឋានសំណង់ជាច្រើន។
• អាសូតអុកស៊ីតរារាំង ដល់ការលូតលាស់ររបស់រុក្ខជាតិហើយពេលដែលមនុស្សដកដង្ហើមចូល វាអាចបណ្តាលឲ្យមានជំងឺផ្លូវដង្ហើម។
• ស្ពាន់ធ័រអុកស៊ីត បណ្តាលឲ្យមានជំងឺផ្លូវដង្ហើម បេះដូងរុំារៃ ជំងឺសួត និង រលាកទងសួត។
• កាបូនម៉ូណូអុកស៊ីត ធ្វើឲ្យឈឺក្បាល វិលមុខ ងងុយដេក និង មានជំងឺបេះដូងខ្លះពុំមានឥទ្ធិពលអាក្រក់ទេ​ តែខ្លះទៀតបណ្តាលឲ្យកើតមហារីក។
• ស្មូកផូតូគីមិ បណ្តាលឲ្យក្អក រួមផ្លូវដង្ហើម ក្រហាយផ្សាប្រព័ន្ធដកដង្ហើម ផ្សារភ្នែក ហើយគេសង្ស័យថា វាបណ្តោយឲ្យមានជំងឺមហារីកផងដែរ​។
• សំណ អាចបណ្តាលឲ្យមានឥទ្ធិពលបំផ្លាញ ជាប្រចាំទៅលើការវិវត្តិផ្នែកស្មារតីនៃកុមារ។ កុមារដែលរស់នៅកន្លែង មានចរាចរណ៍កកកុញ មានបញ្ញាខ្សោយជាងកុមារដែលរស់នៅឆ្ងាយពីតំបន់ មានចរាចរណ៍កកកុញ។ មនុស្សពេញវ័យដែលសំដិលត្រូវសំណ ងាយរងគ្រោះថ្នាក់បណ្តាលពីជំងឺគាំងបេះដូង និង ដាច់សរសៃឈាមកក្នុងខួរក្បាល​។
☆ មានកត្តាជាច្រើនទៀត ដែលកំណត់គ្រោះថ្នាក់ដល់សុខភាពមនុស្ស ដូចជា៖
• ភាពពុលរបស់សារធាតុបំពុល ឬ ធាតុស្រឡាយរបស់វា។
• បរិមាណសារធាតុបំពុលដែលបញ្ចេញចោល និង កម្ពស់បំពង់ផ្សែងដែលគេបញ្ចេញចោល។
• លក្ខខណ្ឌបរិយាកាស។
• រយៈពេលសំដិលត្រូវសារធាតុពុល។
• ចម្ងាយពីប្រភពសារធាតុបំពុល។
• អាយុ និង​ ស្ថានភាពសុខភាព ព្រមទាំងសកម្មភាព និង កន្លែងស្ថិតនៅរបស់មនុស្ស នៅពេលដែលគេបញ្ចេញសារធាតុពុល។

តើស្ថានប្រព័ន្ធជាអ្វី? មានតួនាទីអ្វីខ្លះ?
○ ស្ថានប្រព័ន្ធ ឬ ប្រព័ន្ធអេកូឡូស៊ី ជា សំណុំសារពាង្គកាយមានជីវិតទាំងអស់ រួមជាមួយមជ្ឈដ្ឋានជីវិត​ និង មានអំពើទៅវិញទៅមក រវាងសារពាង្គកាយមានជីវិតទាំងនោះ ជាមួយមជ្ឈដ្ឋានជីវិតរបស់វា ដែលស្ថិតនៅក្នុងទីកន្លែងមួយកំណត់។
• សារពាង្គកាយ
សារពាង្គកាយ ជា ជីវិតក្នុងគ្រប់រូបភាព ឧទាហរណ៍ អាមីបមួយ ស្លែ ស្រូវ មួយដើម ដើមឈើមួយដើម សត្វគោមួយ មនុស្សម្នាក់...។ សារពាង្គកាយ ត្រូវបានបែងចែកជារជ្ជៈកាលធំៗពីរ ដែលគេ​ស្គាល់​ច្បាស់ គឺ រជ្ជៈសត្វ និង រជ្ជៈរុក្ខជាតិ។
• ប្រភេទ
សារពាង្គកាយនៅលើផែនដី​ ចែកចេញជាប្រភេទផ្សេងៗ។ ប្រភេទ គឺជា ក្រុមសារពាង្គកាយដែលមានលក្ខណៈរាងរៅ ឥររិយាបថ និង ទម្រង់សេនិចស្រដៀងគ្នា។ សារពាង្គកាយដែលបន្តពូជ ដោយភេទត្រូវចាត់ទុកថា នៅក្នុងប្រភេទតែមួយ កាលណាវាអាចបង្កាត់គ្នាបាន។ ឧទាហរណ៍ ស្រូវ ត្រីប្រា ផ្សោត ខ្លាឃ្មុំ គោព្រៃ ទន្សោង និង មនុស្ស។
• បណ្តាភាវៈ
បណ្តាភាវៈ ជា ក្រុមឯកតៈនៃប្រភេទតែមួយ ដែលរស់នៅក្នុងតំបន់ជាមួយគ្នានៅពេលតែមួយ។ កន្លែងដែលភាវៈណាមួយ (ឬ សារពាង្គកាយណាមួយ) រស់នៅហៅថា ជម្រក។ ឧទាហរណ៍ ផ្សោតនៅទន្លេមេគង្គ ដើមស្រល់នៅគីរីរម្យ និង ប្រជាជននៅប្រទេសកម្ពុជា។
• សហគមន៍​
កើតពីបណ្តាភាវៈទាំងអស់នៃប្រភេទនានា ដែលមាននៅក្នុងតំបន់ភូមិសាស្រ្តណាមួយ។ សហគមន៍ដែលយើងលើកយកមកសិក្សា អាចជាបឹងមួយទាំងមូល ព្រៃមួយ ឬ អាចតូច ដូចជា ដើមឈើមួយដើម។
• ស្ថានប្រព័ន្ធ
ស្ថានប្រព័ន្ធ ជា សហគមន៍ផ្សេងៗគ្នា ដែលមានអន្ត​រកម្មជាមួយគ្នា និង ជាមួយបរិស្ថានគ្មានជីវិតនៅក្នុងតំបន់ភូមិសាស្រ្តណាមួយ។
• មណ្ឌលជីវៈ
មណ្ឌលជីវៈ កើតពីស្ថានប្រព័ន្ធទាំងអស់នៅលើផែនដី។

តើពពកសំខាន់ៗមានប៉ុន្មានប្រភេទ​? ចូររៀបរាប់។
○ ពព​កសំខាន់ៗមាន ៣​ ប្រភេទ គឺ៖
• ពពកផ្កាស្ពៃ
ពពកផ្កាស្ពៃ ដូចគំនរសំឡីអណ្តែតលើអាកាស។ ពពកនេះ កើតឡើងនៅពេលដែលខ្យល់ក្តៅអណ្តែតឡើងលើនៅពេលមេឃ​ស្រលះ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ នៅពេលពពកនោះកាន់តែធំ វាបង្កើតឲ្យមានព្យុះភ្លៀង ផ្គររន្ទះ។ ពពកផ្កាស្ពៃដែលរីកធំ​ និង បង្កឲ្យមានព្យុះភ្លៀង ហៅថា ពពកផ្កាស្ពៃ។
• ពពកអន្លាយ
ពពកអន្លាយ មានទម្រង់ជាស្រទាប់ពណ៌ប្រផេះ មានទំហំធំ ហើយតែងតែបាំងពន្លឺព្រះអាទិត្យ។ ពពកនេះកើតឡើងដោយសារការសាត់យឺតៗនៃខ្យល់ នៅក្នុងបរិយាកាស។ ពពកអន្លាយដែលមានពណ៌ខ្មៅ ហៅថា ពពកអន្លាយណាំប៊ុល។ តែងតែបង្កើតរន្ទះ ហើយមានភ្លៀង។ នៅក្បែរផ្ទៃដី គេហៅពពកនេះ ជា អ័ព្ទ។
• ពពកស្បៃ
ពពកស្បៃ ស្តើង ស្រាល ស្ថិតនៅរយៈកម្ពស់ខ្ពស់។ ពពកនេះ កើតឡើងនៅពេលមានខ្យល់ខ្លាំង វាអាចបង្កឲ្យមានធាតុអាកាសមិនល្អ ​បើសិនជា វាក្រាស់ និងស្ថិតនៅរយៈកម្ពស់ទាប (ភ្លៀង ឬ ព្រិល)។
* គេអាចចែកប្រភពពពក ទៅតាមរយៈកម្ពស់ដែលវាកកើត គឺ ពពកជាន់ទាប ពពកជាន់មធ្យម និង ពពកជាន់ខ្ពស់។

ចូរប្រៀបធៀបខ្យល់បក់ប្រចាំតំបន់ និង ខ្យល់បក់ប្រចាំទី?​
○ ខ្យល់បក់ប្រចាំតំបន់ គឺជា ខ្យល់ដែលធ្វើឲ្យចលនាក្នុងរយៈចម្ងាយវែង តាមទិសមួយជាក់លាក់។ ជាទូទៅ ខ្យល់បក់ប្រចាំតំបន់ គឺជា ផ្នែកមួយនៃគំរូចរន្តខ្យល់ ដែលធ្វើចលនាកាត់ផែនដី។ ខ្យល់បកប្រចាំតំបន់ រួមមាន ខ្យល់ជំនួយ ខ្យល់បក់ពីទិសខាងលិច និង ខ្យល់ប៉ូល បក់ពីទិសខាងកើត។

° ខ្យល់បក់ប្រចាំទី គឺជា ខ្យល់ដែលធ្វើឲ្យចលនាក្នុងរយៈចម្ងាយខ្លី ហើយអាចបក់ពីគ្រប់ទិសទី។ ខ្យល់បក់ប្រចាំទី ទទួលឥទ្ធិពលពីភូមិសាស្រ្តតំបន់មួយ។​ ភូមិសាស្រ្តតំបន់ ដូចជា មាត់សមុទ្រ ឬ ភ្នំ។ ជួនកាល តំបន់ទាំងពីរនេះ មានសីតុណ្ហភាពខុសគ្នា បង្កើតបានជាខ្យល់ប្រចាំទី ដូចជា ជំនោរទ្វីប និង ជំនោរសមុទ្រ។ នៅពេលថ្ងៃ ផ្ទៃដីស្រូបកម្តៅលឿនជាងផ្ទៃទឹក បន្ទាប់មកលើផ្ទៃដី កម្តៅខ្យល់ធ្វើឲ្យខ្យល់នេះក្តៅជាងខ្យល់នៅលើផ្ទៃទឹក។ នៅពេលយប់ ផ្ទៃដីចុះត្រជាក់លឿនជាងផ្ទៃទឹក ធ្វើឲ្យខ្យល់នៅលើផ្ទៃដី ចុះត្រជាក់លឿនជាងផ្ទៃទឹកដែរ។ ដូច្នេះ ពេលថ្ងៃ ខ្យល់បក់ពីសមុទ្រទៅទ្វីប ឯពេលយប់ ខ្យល់បក់ពីទ្វីបទៅសមុទ្រវិញ។

ដូចម្តេចដែលហៅថា ធាតុអាកាស? អាកាសធាតុ?
○ ធាតុអាកាស គឺជា លក្ខខណ្ឌបរិយាកាសនៅទីកន្លែង និង ពេលវេលាណាមួយដែលជាក់លាក់។
° អាកាសធាតុ គឺជា តំណាងឲ្យការប្រមូលផ្តុំព្រឹត្តិការណ៍ធាតុអាកាសប្រចាំថ្ងៃ ឬ តាមរដូវក្នុងកំឡុងរយៈពេលវែងមួយ។

តើបរិយាកាសភពផែនដីមានប៉ុន្មានស្រទាប់ (មណ្ឌល)? អ្វីខ្លះ? ចូរអធិប្បាយ។
○ បរិយាកាសភពផែនដីមាន ៤ ស្រទាប់ ឬ ៤ មណ្ឌល គឺ មណ្ឌលអាកសរចល់ មណ្ឌលអាកាសស្ងប់ មណ្ឌលកណ្តាល និង មណ្ឌលកម្តៅ៖

• មណ្ឌលអាកាសរចល់

មណ្ឌលអាកាសរចល់ គឺជា ស្រទាប់ទាបជាងគេបំផុតនៃបរិយាកាសលាតសន្ធឹងជាប់ផ្ទៃផែនដី។ មណ្ឌលនេះគឺជា ស្រទាប់បរិយាកាសដែលធ្ងន់ជាងគេបង្អស់ ហើយមានម៉ាស់បរិយាកាសប្រហែល ៩០% នៃម៉ាស់សរុប។ នៅក្នុងមណ្ឌលអាកាសរចល់ គេបានប្រទះឃើញមាន ចំហាយទឹក ពពក ឧស្ម័ន និង ទម្រង់ជីវិតផ្សេងៗ។​ កម្រាស់របស់វាប្រែប្រួលពី ១១៦ គីឡូម៉ែត្រ នៅអេក្វាទ័រនិង តិចជាង ៩ គីឡូម៉ែត្រ នៅប៉ូលខាងជើង និងខាងត្បូង។ កាលណា រយៈកម្ពស់កើនឡើង សីតុណ្ហភាពធ្លាក់ចុះ។ ជាមធ្យមនៅមណ្ឌលនេះរយៈកម្ពស់កើនឡើង ១ គីឡូម៉ែត្រ ខ្យល់ចុះត្រជាក់ប្រហែល ៦.៥ អង្សាសេ។ នៅផ្នែកខាងលើនៃមណ្ឌលនេះដែរ សីតុណ្ហភាពឈប់ថយចុះ ហើយស្ថិតនៅប្រហែល ៦០ អង្សាសេ។

• មណ្ឌលអាកាសស្ងប់

នៅពីលើអាកាសរចល់ គឺ​ មណ្ឌលអាកាសស្ងប់។ មណ្ឌលនេះ លាតសន្ធឹងចាប់ពីផ្នែកខាងលើនៃមណ្ឌលអាកាសរចល់ រហូតដល់រយៈកម្ពស់ប្រហែល ៥០ គីឡូម៉ែត្រពីផ្ទៃដី។ មណ្ឌលអាកាសស្ងប់មានខ្យល់និង សំណើមតិច។ ផ្នែកខាងក្រោមនៃមណ្ឌលនេះ គឺត្រជាក់ខ្លាំង មានសីតុណ្ហភាពប្រហែល ៦​០ អង្សាសេ។ សីតុណ្ហភាព ឡើងតាមរយៈកម្ពស់ ដោយសារអូសូន។ ម៉ូលេគុលអូសូន មួយកើតពីអាតូមអុកស៊ីសែនបីភ្ជាប់គ្នា។ អូសូនក្នុងបរិយាកាសស្ទើតែទាំងអស់ គឺ នៅពេលអូសូនស្រូបថាមពលពីព្រះអាទិត្យ ថាមពលបំលែងទៅជាកម្តៅ ហើយបានធ្វើឲ្យខ្យល់ក្តៅ។ ស្រទាប់អូសូន ក៏មានសារៈសំខាន់ផងដែរ ដោយវាបានការពារជីវីតទាំងឡាយនៅលើភពផែនដី ដោយការស្រូបយកកាំរស្មីស្វាយអ៊ុលត្រារបស់ព្រះអាទិត្យ។​

• មណ្ឌលកណ្តាល

នៅពីលើមណ្ឌលអាកាសស្ងប់ គឺ មណ្ឌលកណ្តាល។ វាជាស្រទាប់ដែលត្រជាក់ជាង​គេបំផុតនៃបរិយាកាស ដូចជាមណ្ឌលអាកាសរ​ចល់ដែរ សីតុណ្ហភាពធ្លាក់ចុះនៅរយៈកម្ពស់កើនឡើង។ សីតុណ្ហភាពអាចចុះរហូតដល់ ៩៣ អង្សាសេ នៅផ្នែកលើបំផុតនៃមណ្ឌលនេះ។ មណ្ឌលនេះ ស្ថិតនៅចន្លោះរយៈកម្ពស់ ៥០ គីឡូម៉ែត្រ ដល់ ៨០ គីឡូម៉ែត្រ ពេលថ្មីៗនេះ អ្នកវិទ្យាសាស្រ្តបានរកឃើញខ្យល់ព្យុះធំៗ ដែលមានល្បឿនលើសពី ៣២០ គីឡូម៉ែត្រ ក្នុងមួយម៉ោងនៅមណ្ឌលកណ្តាល។​ ហើយវាជាស្រទាប់បរិយាកាស ដែលការពារផ្ទៃលើភពផែនដី ពីការប៉ះទង្គិចនៃអាចអាចម៍ផ្កាយជាច្រើន។

• មណ្ឌលកម្តៅ

ស្រទាប់បរិយាកាសដែលនៅលើគេបំផុត គឺ មណ្ឌលកម្តៅ។ សីតុណ្ហភាពនៅមណ្ឌលអាកាសនេះ កើតឡើងម្តងទៀតនៅពេលរយៈកម្ពស់កើនឡើង ពីព្រោះវាសម្បូរឧស្ម័នដែលស្រូបកាំរស្មីព្រះអាទិត្យ។ សីតុណ្ហភាពក្នុងស្រទាប់នេះអាចកើតឡើងដល់ ១,​៨០០ អង្សាសេ។

ចូរគិតពីរតំបន់ដែលមានសីតុណ្ហភាពខ្ពស់ នៅក្នុងមណ្ឌលកម្តៅ អ្នកប្រហែលជាគិតថាតំបន់នោះ មានកម្តៅក្តៅខ្លាំងណាស់។ ប៉ុន្តែ មណ្ឌលកម្តៅមានសីតុណ្ហភាពខ្ពស់ នោះវាមិនមានន័យថាវា​ក្តៅទេ។ សីតុណ្ហភាព និង កម្តៅមិនដូចគ្នាទេ។ សីតុណ្ហភាព គឺជា រង្វាស់នៃថាមពលររបស់ភាគល្អិតគិតជាមធ្យម។ សីកតុណ្ហភាពខ្ពស់មានន័យថា ភាគល្អិតកំពុងធ្វើចលនាយ៉ាងលឿន។​ ម៉្យាងទៀត កម្តៅ គឺជា បន្ទេរថាមពលរវាងវត្ថុទាំងឡាយ ដែលមានសីតុណ្ហភាពខុសគ្នា។ ប៉ុន្តែ ដើម្បីផ្ទេរថាមពលភាគល្អិត គឺត្រូវតែប៉ះនឹងភាគល្អិតមួយទៀត។

• មណ្ឌលអ៉ីយ៉ុង

នៅចន្លោះមណ្ឌលកណ្តាលផ្នែកខាងលើ និង មណ្ឌលកម្តៅផ្នែកខាងក្រោមអាតូមអាសូត និង អុកស៊ីសែន ស្រូបថាមពលគ្រោះថ្នាក់ពីព្រះអាទិត្យ ដូចជា កាំរស្មីអ៊ិចនិង កាំរស្មីហ្គាម៉ា។ ការស្រូបនេះ មិនត្រឹមតែធ្វើឲ្យមណ្ឌលកម្តៅមានសីតុណ្ហភាពខ្ពស់ប៉ុណ្ណោះទេ វាថែមទាំងធ្វើឲ្យភាគល្អិតនៃឧស្ម័ន មានបន្ទុកអគ្គិសនីថែមទៀត។ ភាគល្អិតដែលមានបន្ទុកអគ្គិសនីហៅថា អ៊ីយ៉ុង​ ដូច្នេះ ផែ្នកនៃមណ្ឌលកម្តៅត្រូវឲ្យឈ្មោះថា ថាមពលមណ្ឌលអ៊ីយ៉ុង។ ពេលខ្លះ អ៊ីយ៉ុងទាំងនេះបំភាយថាមពលជាពន្លឺមានពណ៌ខុសៗគ្នា ដែលហៅថា មណ្ឌលអ៊ីយ៉ុង។ ពេលខ្លះអ៉ីយ៉ុងទាំងនេះ បំភាយថាមពលជាពន្លឺមានពណ៌ខុសៗគ្នា ដែលហៅថា សំរាង​ប៉ូល (Aurora)។ សំរាងប៉ូលដែលមើលឃើញនៅអឌ្ឍគោលខាងជើង ហៅថាសំរាងប៉ូលបូរាលីស ឬ ពន្លឺខាងជើង (Aurora borealis) ចំណែកសំរាងប៉ូលខាងត្បូងហៅថា សំរាងប៉ូលអូស្រ្តាលី ឬ ពន្លឺខាងត្បូង (Aurora borealis)។ សំរាងប៉ូលកើតឡើងនៅក្នុងមណ្ឌលអ៊ីយ៉ុង។ មណ្ឌលអ៉ីយ៉ុងក៏មានតួនាទី ចាំងផ្លាតរលកវិទ្យុផងដែរ ដូចជា រលកវិទ្យុ AM។ ប្រសិនបើអ្នកធ្លាប់ស្តាប់វិទ្យុប៉ុស្តិ៍ AM អ្នកអាចប្រាកដថា មណ្ឌលអ៉ីយ៉ុងបានជួបធ្វើវិទ្យុ ទទួលសំឡេងបានច្បាស់ល្អ។ នៅពេលលក្ខខណ្ឌអ៉ីយ៉ុងហើយ ត្រូវបញ្ចូនត្រលប់មកផែនដី។ សញ្ញាវិទ្យុទាំងនេះ បញ្ចូនទៅកាន់មណ្ឌលអ៉ីយ៉ុង ហើយត្រូវបញ្ចូនត្រលប់មកផែនដីវិញ។

តើសមាសភាពសំខាន់ៗនៃភពផែនដីមានអ្វីខ្លះ?

○ សមាសភាពសំខាន់ៗនៃភពផែនដីមាន៖

អាស៊ូត គឺជា ឧស្ម័នដែលមានច្រើនជាងគេបំផុតនៅក្នុងបរិយាកាស។ ម៉ូលេគុលអាស៊ូតនីមួយៗ ផ្សំឡើងពីអាតូមអាស៊ូតពីរ។ អាស៊ូត ត្រូវបានបញ្ចេញទៅក្នុងបរិយាកាសបានដោយសារបន្ទុះភ្នំភ្លើង និង នៅពេលដែលសាកសពសត្វស្លាប់ ឬ រុក្ខជាតិងាប់ ហើយទទួលរងនូវការពុកផុយ។

អុកស៊ីហ្ស៊ែន គឺជា ឧស្ម័នដែលសម្បូរលំដាប់ទី ២ នៅក្នុងបរិយាកាសផែនដី ដែលផលិតឡើងដោយរុក្ខជាតិ និង ពពួកប្រូទីស្តរុក្ខជាតិតាមរយៈរស្មីសំយោគ។ អុកស៊ីហ្ស៊ែន ភាគច្រើនមានពីរអាស៊ូត។ អូហ៊្សូន គឺជា ទម្រង់អុកស៊ីហ្ស៊ែន ដែលមានបីអាតូម។

ឧស្ម័នកាបូនិច មានសារៈសំខាន់ណាស់សម្រាប់ជីវិត រុក្ខជាតិ ត្រូវតែមានឧស្ម័នកាបូនិច ដើម្បីផលិតអាហារ។ នៅពេលដែលកោសិការុក្ខជាតិ និង សត្វបំបែកអាហារដើម្បីផលិតថាមពល វាបញ្ចេញឧស្ម័នកាបូនិច ជាផលិតផលសំណល់។ ចំហេះឥន្ធនៈ ដូចជា ធ្យូមថ្ម ប្រេង បានបញ្ចេញនូវបរិមាណឧស្ម័នការបូនិចយ៉ាងច្រើនទៅក្នុងបរិយាកាស។

ឧស្ម័នផ្សេងៗ គឺ អុកស៊ីហ្ស៊ែន រួមជាមួយ អាស៊ូតបានប្រហែល ៩៩% នៃបរិយាកាស។ អាកុង និង ឧស្ម័នកាបូនិចផ្សំគ្នាបានស្ទើរតែ ១% ហើយឧស្ម័នដែលនៅសល់ផ្សេងទៀតហៅថា ស្នាមឧស្ម័ន ដោយសារ​តែ វាមានបរិមាណតតិចតួចបំផុត។

ចំហាយទឹក គឺ បរិយាកាសមិនមែនស្ងួតទេ ដោយសារវាផ្ទុកចំហាយទឹក។ ចំហាយទឹក គឺជា ទឹកដែលស្ថិតក្នុងទម្រង់ជាឧស្ម័ន។​ ចំហាយទឹក ពុំអាចមើលឃើញដោយភ្នែកទទេ​បានទេ។

បរិមាណចំហាយទឹក នៅក្នុងបរិយាកាសខុសគ្នាពីកន្លែងមួយ និង តាមពេលវេលា។​ ចំហាយទឹក ដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងធាតុអាកាសភពផែនដី។ ពពកកើតចេញពីចំហាយទឹក នៃធាតុអាកាសភពផែនដី។​​ ពពកកើតចេញពីចំហាយទឹក ដែលកកចេញពីខ្យល់ បង្កើតបានជាតំណក់ទឹកតូចៗ ឬ ក្រាមទឹកកក។ ប្រសិនបើ តំណក់ទឹក ឬ ក្រាមទឹកកកទាំងអស់នោះ មានទម្ងន់ធ្ងន់ល្មម វានឹងធ្លាក់មកជាភ្លៀងទឹកក ទឹកកកសំឡី ឬ ភ្លៀងលាយព្រិល។​

តើអ្នកអាចធ្វើដូចម្តេចខ្លះ? ដើម្បីចូលរួមចំណែកក្នុងការកាត់បន្ថយការបំពុលទឹក?
○ ដើម្បីចូលរួមចំណែក ក្នុងការកាត់បន្ថយការបំពុលទឹក ខ្ញុំអាចធ្វើដូចជា៖
• បង្កើតច្បាប់ស្តីពីការបំពុលទឹក
• ជំរុញឲ្យមានគោលនយោបាយថ្នាក់ជាតិ
• មានយន្តការប្រើប្រាស់ទឹកឲ្យបានល្អ និង ត្រឹមត្រូវ
• កុំចោលសំរាម និង កាកសំណ​ល់ក្នុងទឹក
• ដាក់បំរាម ស្តីពីការហាមបង្ហូរប្រេង លូ ចូលក្នុងទឹក
• បង្កើតពាក្យស្លោកពាក់ព័ទ្ធនឹងទឹក “ទឹកគឺជាជីវីត“ និង “មានទឹក ​ជីវីតស្រស់បំព្រង“
• ដាក់ពិន័យ ចំណេះជនណាដែលបំណុលទឹក...។

ចូររៀបរាប់ពីក្រុមជីវិតទាំង​បីក្នុងមហាសមុទ្រ ព្រមទាំងផ្តល់នូវឧទាហរណ៍។
○ ជីវិតនៅក្នុងមហាសមុទ្រ ត្រូវបានបែងចែកជាបីក្រុម ក្នុងនោះរួមមាន៖
១. ប្លង់តុង (Planton) គឺជាសារពាង្គកាយដែលអណ្ដែតនៅលើ ឬ ក្បែរផ្ទៃលើមហាសមុទ្រ។ (ប្លង់តុងសត្វ និង ប្លង់តុងរុក្ខជាតិ)។
២. ណិបតុង (Nekton) គឺជាសារពាង្គកាយដែលហែលដោយសេរីនៅក្នុងមហាសមទ្រ។ ឧ. ត្រីបាឡែន ត្រីដូហ្វីន...។
៣. បង់តូស (Benthos) គឺជាសារពាង្គកាយដែលរស់នៅលើ ឬ​ នៅក្នុងបាតមហាសមុទ្រ។ ឧ. ក្ដាម ផ្កាយសមុទ្រ ផ្កាថ្ម លៀសសមុទ្រ...។

តើមហាសមុទ្រធំៗទាំង ៤ មានអ្វីខ្លះ? ចូររៀបរាប់។
○ មហាសមុទ្រធំៗទាំង ៤ មាន គឺ៖
• មហាសមុទ្រអាក់ទិច
គឺជាមហាសមុទ្រតូចជាងគេ ​ហើយរាក់ជាងគេបំផុត។ ភាគច្រើននៃផ្ទៃរបស់វា គ្របដណ្តប់ដោយទឹកកក។​ វាស្ថិតនៅអភិគោល​ខាងជើង ហើយព័ទ្ធជុំវិញស្ទើរតែទាំងស្រុង ដោយទ្វីបអឺរ៉ាស៊ី (អឺរ៉ុប និង អាស៊ី) និង អាមេរិចខាងជើង។ សីតុណ្ហភាព និង កម្រិតជាតិប្រៃរបស់វាប្រែប្រួលទៅតាមរដូវ នៅពេលគម្របទឹកកករលាយ ឬ កក។
• មហាសមុទ្រឥណ្ឌា
មហាសមុទ្រធំទីបី គ្រប់ដណ្តប់ប្រហែល ២០% នៃផ្ទៃទឹកលើភពផែនដី។ វាមានព្រំដែនខាងជើងជាប់ជាមួយទ្វីបអាស៊ី ខាងលិចជាប់នឹងឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន និងប្រជុំកោះស៊ុនដា (ជាប្រជុំកោះ ដែលស្ថិតនៅភាគខាងលិចនៃភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍ជាប់សមុទ្រ) ហើយខាងត្បូងជាប់ជាមួយទ្វីបអង់តាកទិច និង អូស្រ្តាលី។
• មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិច
ទំហំមហាសមុទ្រអាត្លង់ទិច មានប្រហែលពាក់កណ្តាលមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីភិច វាជាមហាសមុទ្រធំៗលំដាប់ទីពីរគ្របដណ្តប់ប្រហែល​ ១ ភាគ ៥ នៃផ្ទៃផែនដី មានរាងទ្រ​វែងជាអក្សរ S មានព្រំដែនខាងលិចជាប់ទ្វីបអាមេរិច ខាងកើតជាប់ទ្វីបអឺរ៉ុប អាហ្រ្វិច។ អេក្វាទ័របានចែកសមុទ្រនេះជាពីរ គឺ មហាសមុទ្រអាត្លង់ទិចខាងជើង និង ខាងត្បូង។​
• មហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិច
មហាសមុទ្រធំជាងគេបំផុត មានផ្ទៃធំទូលាយលាតសន្ធឹងពីទ្វីបអាកទិចនៅផ្នែកខាងជើង ហើយឆ្ពោះទៅទ្វីបអង់តាក់ទិចនៅផែ្នកខាងត្បូង មានព្រំដែនជាប់ជាមួយទ្វីបអាស៊ី និង អូស្រ្តាលីផ្នែកខាងលិច ហើយជាប់នឹងទ្វីបអាមេរិចនៅផ្នែកខាងកើត​។ អេក្វាទ័រ ក៏បានបែ​ងចែកមហាសមុទ្រនេះ ទៅជាមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិចខាងជើង ឈៀងខាងលិចជាចំណុចជ្រៅបំផុតនៅក្នុងពិភពលោក ដែលមានជម្រៅរហូត ១០.៩១១ ម៉ែត្រ​។

ចូរអធិប្បាយពីការកកើតមហាសមុទ្រដំបូង?
○ ប្រហែល 4500 លានឆ្នាំមុន ផែនដីមានសណ្ឋានខុសពីបច្ចុប្បន្ន គឺ ពុំមានមហាសមុទ្រទេ។ ភ្នំភ្លើងបានព្រួសកំអែលផេះ និង ឧស្ម័នពាសពេញភពទាំងមូល។ នៅពេលនោះភព មានសីតុណ្ហភាពក្តៅជាងបច្ចុប្បន្នខ្លាំងណាស់។ ឧស្ម័នភ្នំភ្លើង គួបផ្សំនឹងឧស្ម័នផ្សេងៗ និង ចំហាយទឹក បានចាប់ផ្តើមបង្កើតបរិយាកាសភពផែនដី។ នៅខណៈពេល បរិយាកាសបានវិវត្ត ផែនដីក៏បានចុះត្រជាក់។​ ប្រហែលជាមុន ៤ ពាន់លានឆ្នាំមុន ផែនដីបានចុះត្រជាក់ល្មម ដែលធ្វើឲ្យចំហាយទឹកក្លាយជាកំណក ហើយធ្លាក់មកជាភ្លៀង។ ទឹកភ្លៀង បានចាប់ផ្តើមចាក់បំពេញតំបន់ទាប និង កំហូងនៃផ្ទៃរបស់ផែនដី ហើយមហាសមុទ្រដំបូងក៏បានកកើតឡើង។ មហាសមុទ្របានផ្លាស់ប្តូរជាច្រើន ទៅតាមប្រវត្តិសាស្រ្តភពផែនដី។

តើប្រជាជនប្រើប្រាស់ទឹកក្នុងរូបភាពអ្វីខ្លះ? ចូរនិយាយ។
○ ប្រជាជនប្រើប្រាស់ទឹកក្នុងររូបភាព ដូចជា៖
• ការប្រើប្រាស់ក្នុងគេហដ្ឋាន
ទឹកដែលប្រើប្រាស់ក្នុងគេហដ្ឋាន មានដូចជា សម្រាប់ បរិភោគ ដំាស្ល ប្រើប្រាស់ក្នុងបង្គន់ បោកគក់សសម្លៀកបំពាក់ ងូត ស្រោចធ្លារមុខផ្ទះ និង រុក្ខជាតិ។ នៅទីក្រុង និង ទីប្រជុំជនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា គេប្រើទឹក​ម៉ាស៊ីន ប៉ុន្តែ ប្រជាជនភាគច្រើននៅក្នុងប្រទេសប្រើប្រាស់ទឹកអណ្តូង ទន្លេ បឹង ស្ទឹ​ង និង ស្រះ។
• ការប្រើប្រាស់ក្នុងវិស័យកសិកម្ម
កសិដ្ឋានធំៗ ការផ្គត់ផ្គង់ទឹកឲ្យបានទៀងទាត់ គឺ មានសារៈសំខាន់ណាស់។ នៅតំបន់ខ្លះពុំទទួលបានទឹកភ្លៀងទៀងទាត់នោះទេ ដូច្នេះ ការសាងសង់​ប្រព័នធារាសាស្រ្តជាការចាំបាច់។ បច្ចុប្បន្ន នៅលើពិភពលោក ទឹកសម្រាប់ស្រោចស្រពដំណាំកសិក​ម្ម​ មានប្រមាណ ៧០% នៃបរិមាណទឹកប្រើប្រាស់សរុប។
• ការប្រើប្រាសក្នុងវិស័យឧស្សាហកម្ម
ទឹកជាវត្ថុធាតុដើមប្រើប្រាស់ ដើម្បីធ្វើឲ្យម៉ាស៊ីនចុះត្រជាក់ សម្អាតផលិតផល ទាញយកខនិជ បញ្ចេញសំណល់ចោល បង្កើតថា​មពលសម្រាប់រោងចក្រ និង ម៉ាស៊ីនផ្សេងៗ។ ឧទាហរណ៍ ដូចជា រោងចក្រផលិតថាមពលនុយក្លេអ៊ែ ត្រូវការទឹកក្នុងបរិមាណច្រើន ដើម្បីធ្វើឲ្យប៉មចុះត្រជាក់។ រោងចក្រឧស្សាហកម្មជាច្រើន បាននឹងកំពុងព្យាយាមសន្សំសម្ចៃទឹក ដោយការប្រើប្រាស់វាម្តងទៀតក្នុងដំណើរការផលិត។​
• ការប្រើប្រាស់ក្នុងវិស័យថាមពល
· ថាមពលទឹកហូរ និង ទឹកធ្លាក់អាចយកទៅប្រើប្រាស់សម្រាប់ផលិតអគ្គិសនីដែលហៅថា ​វារីអគ្គសនី។ ថាមពលរលកទឹកមហាសមុទ្រ និង ថាមពលទឹកសមុទ្រជោរ នាច ក៏អាចយកមកប្រើប្រាស់សម្រាប់ផលិតផលអគ្គិសនីដែរ។
· ថាមពលកម្តៅក្នុងដី ដែលបានមកពីទឹកក្នុងដី ប៉ះជាមួយសិលាក្តៅក៏ត្រូវបានគេយកមកប្រើប្រាស់ផងដែរ នៅតាមប្រទេសដែលមានភ្នំភ្លើងសកម្ម។ បច្ចុប្បន្ននេះតម្រូវការអក្គិសនីកើនឡើង ហើយលបញ្ហាបំពុលដោយសារឥន្ធនៈផូស៊ីល​ជាបញ្ហាចម្បង​។ ទើប​គេចាត់ទុក ថាមពលវារីអគ្គិសនីជាថាមពលជំនួសមួយ​។
• ការប្រើប្រាស់ក្នុងវិស័យគមនាគមន៍
តាំងពីសម័យដើមមក គេប្រើប្រាស់ផ្លូវទឹក ដើម្បីធ្វើជាមធ្យោបាយធ្វើដំណើរ និង ដឹកជញ្ជូនមនុស្ស ទំនិញដោយចំណាយសោហ៊ុយតិច។  ទីក្រុងធំៗនៅលើពិភពលោកភាគច្រើន គឺ មានទីតាំងនៅតាមមាត់ឆ្នេរ ឬ ទន្លេធំៗ។ ការដឹកជញ្ជូនតាមផ្លូវទឹក បាននាំឲ្យទីក្រុងកំពង់ផែទាំងនោះ ឈានទៅរកភាពរីកចម្រើនស្ទើរគ្រប់វិស័យ។​ ឧទាហរណ៍ ប្រទេសសិង្ហបុរី ទីក្រុងយ៉ក់ (សហរដ្ឋអាមេរិក)។
• ការប្រើប្រាស់ក្នុងវិស័យទេសចរណ៍
បឹង ទន្លេ​ ស្ទឹង ជ្រោះនានា ជា​ប្រភពនៃការទាក់ទាញ​អ្នកទេសចរ។ នៅប្រទេសកម្ពុជាយើង បឹងទន្លេសាប ជាបឹងមួយដែលមានសក្តានុពលយ៉ាងខ្លំាង ក្នុងវិស័យទេសចរណ៍ ដោយសារទេសភាពនៃបឹង និង ភូមិបណ្តែតទឹក។ បឹងនេះ​ ជា ជម្រកធម្មជាតិនៃសត្វស្លាបយ៉ាងច្រើន ក៏ដូចជាសត្វដទៃទៀត។ ដោយហេតុថាបឹងនេះ នៅជាប់នឹងព្រំប្រទល់ខេត្ត សៀមរាម ភ្ញៀវទេសចរណ៍ទាំងឡាយភាគច្រើន តែងតែបន្តទៅទស្សនាទេសភាព បឹងបន្ទាប់ពីទស្សនាប្រាសាទរួច។

តើវត្តទឹកមានដំណាក់កាលសំខាន់ៗប៉ុន្មាន? អ្វីខ្លះ?
○ វត្តទឹកមានដំណាក់កាលសំខាន់ៗ ៣ គឺ៖
• រំហួត
ដំណើររំហួតនៃទឹក គឺ ទឹករាវប្រែក្លាយទៅជាឧស្ម័ន ​​ហៅថា ចំហាយទឹក។ រុក្ខជាតិ ក៏មានតួនាទីក្នុងដំណើររំហួតនេះផងដែរ​ ព្រោះវាបានទាញយកទឹកពីក្នុងដីតាមរយៈឬស ហើយបញ្ចេញមកវិញតាមរយៈស្លឹកក្នុងទម្រង់ចំហាយទឹក ចូលមណ្ឌលអាកាស។​
• កំណក
ចរន្តខ្យល់ក្តៅ នាំយកចំហាយទឹកស្ទុះឡើងលើដល់រយៈកម្ពស់ខ្ពស់​ ដែលមានសីតុណ្ហភាពត្រជាក់ ក៏ប្តូរទៅជាដំណក់ទឹក ដែលជាកំណក ប្រមូលផ្តុំគ្នាជុំវិញភាគល្អិតនៃធូលីតូចៗ ឬ ផ្សែងដែលមានតួនាទីជាស្នូល ហើយបង្កើតបានជាពពកនៅក្នុងមណ្ឌលអាកាស។
• កំណកអាកាស
នៅពេលដែលចំហាយកទឹក កកជាកំណកកាន់តែច្រើន មាឌដំណក់ទឹកនៅក្បុងពពកក៏កាន់តែរីកធំ ហើយចរន្តខ្យល់បានធ្វើឲ្យពពកផ្លាស់ទី។​ ទីបំផុតកំណកទឹកដែលជាកំណកធ្ងន់ ក៏ធ្លាក់មកលើភពផែនដីវិញ ជាកំណកអាកាស ក្រោមទម្រង់ជាភ្លៀង ព្រិល ភ្លៀងលាយព្រិល ឬ ជាដុំទឹកកក ហើយភាគច្រើនធ្លាក់ចូលទៅក្នុងមហាសមុទ្រ។ កំណកអាកាស ដែលធ្លាក់មកលើដីមួយភាគស្រូបទៅក្នុងដី ក្លាយទៅជាទឹកក្នុងដី ហើយមួយភាគទៀតហូរចូលទៅក្នុងមហាសមុទ្រ។